Kościół w Broku

Pierwszy kościół w Broku stanął zapewne w XI wieku. Po nim wznoszono jeszcze kilka, również drewnianych. Budowę obecnego, w stylu renesansowym rozpoczęto w 1542 roku, a poświęcenia dokonano po osiemnastu latach, jest on murowany, z cegły, wewnątrz otynkowany, z dwiema bocznymi kaplicami, o wymiarach: długość – 5,5 m., szerokość -13 m., wysokość do sklepienia - 12 m. W tamtych czasach wznoszenie ko­ściołów i uposażenie parafii należało do właścicieli gruntów, królów, książąt, szlachty i biskupów w swoich dobrach. Brok był w posiadaniu biskupów płockich. Dlatego aktualny kościół powstał staraniem biskupów Sa­muela Maciejewskiego i Andrzeja Noskowskiego.

Kościół zaprojektowany przez Jana z Wenecji, architekta biskupa Andrzeja Noskow­skiego, posiada przejrzysty i prosty układ. Przedłużeniem prostokątnej nawy jest prezbi­terium, prawie tej samej szerokości, zamknięte półkolistą absydą. Od strony północnej zaprojektowano niewielką zakrystię.

Kaplice nie są dziełem Jana z Wenecji. Północną dobudował przed 1612 rokiem brokowski proboszcz, ]akub Odrzywołek Kapusta, a południową oraz kruchtę z zachodu wzniesiono w drugiej połowie XIX wieku. Kościół kilkakrotnie restaurowano, m.in. po zniszczeniach w okresie najazdów szwedzkich i po II wojnie światowej.

Nawa kościoła posiada sklepienie tunelowe, a kaplica i zakrystia kolebkowo-krzyżowe. Nasadę sklepienia stanowi dekoracyjna siatka sztukatorska z motywem liści połączonych listwami. Chór muzyczny, wsparty na trzech półkoliście zamkniętych arkadach, wykonano w XVIII wieku. Z nawy do kaplic prowadzą niskie, szerokie przejścia. W południowych wnękach znajdują się smukłe otwory okienne, zamknięte półkoliście, w tynkowanych obramowaniach. W ścianach nawy i prezbiterium są okienka kuliste, w ścianie północnej i w zakrystii - szerokie otwory okienne.

Na zewnątrz bryłę kościoła otaczają dwuuskokowe skarpy. Szczyty nawy i prezbite­rium są uskokowe, o konturze zakreślonym odcinkami kół, wieloosiowe i w kilku stre­fach rozczłonkowane pilasterkami. Ściany zewnętrzne wieńczą fryzy z ozdobnie układa­nych cegieł. Okna posiadają z zewnątrz szerokie, profilowane obramowania. Dachy nad prezbiterium i nawami są dwuspadowe, rozdzielone wschodnim szczytem nawy, nad którym znajduje się wieżyczka na sygnaturkę. Podłużną apsydę nakrywa kopułka. Oto­czenie kościoła jest obwiedzione murem z kamienia. W 1997 roku dach pokryto mie­dzianą blachą.

OŁTARZE

W kościele znajdują się trzy ołtarze: główny św. Andrzeja Apostoła, Matki Boskiej Różańcowej - po prawej stronie drzwi głównych, i św. Anny po lewej stronie.

Barokowy ołtarz główny św. Andrzeja Apostoła pochodzi z 1742 roku. Jest on drewniany, malowany, ze złoceniami, trzyosiowy i dwukondygnacyjny. W polu głównym znajduję się olejny obraz Chrystusa Ukrzyżowanego (l 10 na 113 cm). Postać jest wy­gięta, nogi przybite razem, w tyle głowy widać świetlisty nimb. Z boku drewniane rzeźby św. Jana Nepomucena i św. Jana Kantego (110 cm), malowane, zdobione złoceniami. Św. Jan Ne­pomucen ma nakrytą głowę, w ręku krucyfiks, długie szaty w udrapowanych drobnych fał­dach. Św. Jan Kanty zwraca twarz w prawo ku górze, jego prawa ręka spoczywa na piersi, w lewej trzy­ma książkę; szaty są długie w licz­nych pionowych fałdach. Pod obrazem Chrystusa Ukrzyżowa­nego znajduje się pochodzący z późniejszych lat (na tym miej­scu przynajmniej od 1913 roku) wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej.

W górnej kondygna­cji można zobaczyć obraz św. Andrzeja Apostoła pośród obło­ków, a w zwieńczeniu ołtarza Oko Opatrzności w promienistej glo­rii. Ołtarz (7 m) zdobią także ko­lumienki i wazony. Tabernakulum, na którym leży baranek, jest z ze­wnątrz rzeźbione, wewnątrz zło­cone. Ołtarz oświetla okrągłe okno z XX wieku z witrażem św. Andrzeja Apostoła.

Barokowy ołtarz Matki Boskiej Różańco­wej (6 m) wykonano w połowie XVIII wieku. Jest jednoosiowy, drewniany, biało malowany, złocony i srebrzony. Podnóżek dzieli się na dwa prostokąty, wypełnione kwiatowymi i roślinny­mi ornamentami. Nastawa przedstawia Drzewo Jeskego – postać ze Starego Testamentu (proroctwo o Maryi - „różczce z pnia Jessego”). W rzeźbionych kielichach umieszczono głowy pa­triarchów drzewa genealogicznego Jezusa Chry­stusa. Pośrodku ołtarza znajduje się XVIII-wieczny, olejny obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem (80 na 110 cm). Tło kompozycji jest ciemne, z gwiazdkami. W zwieńczeniu ołtarza widać Dzie­ciątko, w promienistej glorii na obłokach, wraz z baldachimem i kotarą.

Ołtarz św. Anny (5 m) pochodzi z drugiej połowy XVIII wieku. Jest dwukondygnacyjny, jed­noosiowy, drewniany, biało malowany, ze złoce­niami. W zwieńczeniu, na tle promienistej glorii, widać Gołębicę wśród obłoków.

POLICHROMIA

W 1969 roku podczas prac renowacyjnych, odkryto ślady polichromii z czasu bu­dowy kościoła, później pokrytej tynkiem. Przez kilka następnych lat polichromię odsła­niali i zabezpieczali konserwatorzy zabytków.

Polichromie w kościele parafialnym p.w. św. Andrzeja Apostoła w Broku stanowią jeden z najbardziej znaczących przykładów monumentalnego malarstwa ściennego na Mazowszu w XVI wieku. Dzięki pracom konserwatorskim, które przywróciły malowi­dłom walory artystyczne i estetyczne, są one obok dekoracji kolegiaty i kaplicy Andrzeja Noskowskiego w Pułtusku, najważniejszym przejawem XVI wiecznego malarstwa rene­sansowego na terenach Mazowsza.

Zachowane polichromie stanowią jedynie namiastkę dawnego wystroju wnętrza świą­tyni która, jak wykazały prace badawcze, była cała polichromowana. Dlatego też, próbu­jąc ustalić program ikonograficzny całego kościoła, można oprzeć się jedynie na zacho­wanej dekoracji fryzu arkadowego u nasady sklepienia prezbiterium.

W niszach znajdują się umiejscowione chronologicznie postaci ze Starego Testamen­tu: wodzów i proroków żydowskich, tzw. Galeria Królów Żydowskich, od Mojżesza do Salomona. Postacie te nie są wybrane przypadkowo, zapowiadają one bowiem ponowne przyjście Mojżesza w osobie Jezusa Chrystusa i odnowienie przymierza zawartego z Bogiem na Górze Synaj. Przymierze zawarte między Mojżeszem a Bogiem, jest każdo­razowo odnawiane przez krew Chrystusa w czasie Mszy Świętej odprawianej przez ka­płana w asyście diakonów i Ludu Bożego.

Przedstawiciele Ludu Bożego także zostali uwiecznieni w niszach pomiędzy postacia­mi ze Starego Testamentu. Prości ludzie, kobiety, mężczyźni z koszami, udający się na targ rybacy, zakonnicy czy diakoni wyłaniają się z manierycznie opracowanych wnęk, mających stwarzać iluzję na wpółotwartych drzwi, za którymi znajdują się dalsze i pogrą­żone w półmroku pomieszczenia.

Takie zestawienie realnych śmiertelników z postaciami biblijnymi, miało na celu uka­zanie sensu uczestnictwa we Mszy św., czyli udziału w ponownym odnowieniu przy­mierza zawartego przez Boga z ludem wybranym Izraela i rozszerzeniu go na cały Lud Boży.

Malowidła stanowią nie tylko dekoracje artystyczną, ale spełniają także funkcję dy­daktyczną i religijną; przedstawiają najistotniejszą funkcję Kościoła, a mianowi­cie odnowienie Przymierza przygotowującego do zbawienia. Dlatego też w centralnej części fryzu znajduje się postać Chrystusa Salvatora Mundi (Zbawiciela Świata) spinają­cego klamrą dzieje ludzkości od Mojżesza do dnia dzisiejszego. Tak precyzyjnie opracowany program ikonograficzny nie mógł być dziełem przypad­ku. Być może jego inspiratorem był sam biskup Andrzej Noskowski.

Na uwagę zasługuje też listwowo-ramowa, sztukatorska dekoracja sklepienia, skła­dająca się z identycznych kół, połączonych ze sobą rąbami i wypełnionych malowanymi rozetami kwiatowymi. Tego rodzaju dekoracja łączy ze sobą późnogotyckie tradycje ro­dzinne z renesansowymi wpływami północno-włoskimi.

W swej koncepcji w znaczący sposób odbiega od dekoracji sklepień i stropów powsta­łych w tym okresie na terenach Polski. Kościół p.w. Św. Andrzeja Apostoła w Broku został zaliczony do tzw. grupy pułtuskiej, grupy kościołów o podobnych założeniach architekto­nicznych (kolegiata w Pułtusku, kościoły w Chruślinie, Ciekszynie i Brochowie).

W 2003 roku parafia p.w. Św. Andrzeja Apostoła w Broku została laureatem konkur­su Generalnego Konserwatora Zabytków „Zabytek zadbany", za wzorowo przeprowa­dzone prace remontowo-konserwatorskie świątyni.

TABLICE I OBRAZY

W kaplicy św. Anny, po lewej stronie drzwi głównych, znajdują się tablice nagrobne. Barokowa, marmurowa tablica (37 na 53 cm) posiada wklęsły napis łaciński: „Szlachetna Elżbieta z Drężewa Radzimińska, córka szlachetnego Marcjana Radzimińskiego, żona szla­chetnego Łukasza Pieczniowskiego, kapitana brokowskiego, zmarła 12 października 1611 roku, przeżyła 38 lat. Niech spoczywa w spokoju, prosi o modlitwę”.

Druga barokowa tablica, z czarnego marmuru (28 na 45 cm), jest opatrzona wklęsłym łacińskim napisem: „Jakub Odrzywołka Kapusta, proboszcz brokowski, magister sztuk, fundator tej tablicy, zmarł 25 stycznia 1670 roku. Niech spoczywa w spokoju, prosi o modlitwę”.

Przy ścianie bocznego wejścia do kościoła znajduje się, wykonana z piaskowca, XVI-wieczna, renesansowa płyta nagrobna (120 na 120 cm). Widać na niej postać kobiecą w długich sza­tach. Z obu stron głowy umieszczo­no kartusze herbowe. Płyta do lat siedemdziesiątych znajdowała się na zewnątrz kościoła i dzisiaj jest pra­wie nieczytelna.

Na początku XX wieku w ścianie kaplicy św. Anny wmurowano ośmio­kątną tablicę z marmuru (95 na 95 cm), która przedtem zdobiła bramę pałacu biskupiego. Wyryto na niej in­skrypcję: "Gdybyś wcześniej stanął przed tą bramą, wśród tlących się jesz­cze popiołów, widziałbyś ten pałac, miasto i wioski. Lecz to, co obrócił w popiół szwedzki lew wielki, to wszystko odbudował, nakrył i ochronił biskup płocki Ludwik Załuski, który własnym nakładem i kosztem ten pałac odbudował i przywrócił cały urząd biskupi. Niech Bóg obdarzy go na ziemi długim życiem, w niebie szczęściem wiecznym. To życzenie pochodzi zwłaszcza od chorego następcy. W roku Pańskim 1716, dnia miesiąca l lipca”.

W roku 2000 kościół został całkowicie pomalowany. Na jego ścianach zawieszono nowe obrazy m.in. ukazujące 4 części tajemnic różańcowych oraz tryptyk przedstawiający Jezusa Miłosiernego, św. Faustynę oraz św. Alberta.

INNE WYPOSAŻENIE KOŚCIOŁA

Przy prezbiterium stoi chrzcielnica pochodząca z 1682 r., polichromowana, wykonana w stylu gotyckim (wys. 210 cm.) Posiada prostokątną podstawę, ze ściętymi narożnikami, o ośmiobocznej stopie i czaszy, ozdobionej stylizowanymi roślinami.

W 1998 r. odtworzono zwieńczenie z figuralną sceną chrztu Chrystusa w Jordanie, zaginioną w poprzednich latach. Miedziany kociołek pochodzi z końca XVII wieku.

Ambona w kościele pierwotnie umieszczona była na bocznym filarze; aktualnie nieużywana. Jest to ambona drewniana, wisząca, polichromowana.